Περι θανατου

[Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτή την εικόνα.]Πώς θα μπορούσατε να περιγράψετε τις συνέπειες της ύπαρξης κάποιου όντος, πράγματος, γεγονότος, ή ιδέας; Το σίγουρο είναι πως τρόποι υπάρχουν πολλοί και ποικίλοι, άλλοι δόκιμοι και τετριμμένοι, άλλοι μαθηματικοποιημένοι και ποσοτικοποιημένοι, άλλοι δια της αναγωγής, άλλοι δια του νόμου των πιθανοτήτων, άλλοι δια της αποδοχής δογματικών θεολογικών αφορισμών, άλλοι δια της αρχής της αναλογίας, άλλοι δια της επαγωγής και άλλοι δια της… εις άτοπον απαγωγής. Κι αυτό το τελευταίο είναι που έχουμε μπροστά μας!

Τι θα λέγατε αν μιλούσαμε για την αναγκαιότητα της ύπαρξης του Θεού, ή για τις συνέπειες που έχει στον κόσμο η αποδοχή της ύπαρξης του Θεού, ή των όποιων θεών; Ο Ζοζέ Σαραμάγκου θα σας απαντούσε αρχινώντας από την εξής φράση: «Ας υποθέσουμε πως δεν υπάρχει θεός…» και, ίσως, σας [Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτή την εικόνα.]αράδιαζε μετά από αυτή την ανατριχιαστική τυμπανοκρουσία που θα σας έκοβε μεμιάς τα πόδια, μια σειρά από διαδοχικές συνέπειες, επάλληλα γεγονότα, αλυσιδωτές αντιδράσεις της μη ύπαρξης του θεού. Όταν θα απόσωνε το λογύδριό του θα καταλαβαίνατε –και ίσως νιώθατε ως τα μύχια της ύπαρξής σας πιο έντονα απ’ ότι μ’ οποιοδήποτε άλλο τρόπο προσέγγισης- ποια πράγματα και καταστάσεις πυροδοτεί –όμοια όπως η συμπαντική πρωτο-έκρηξη, το λεγόμενο big-bang- η επιπρόσθετη ύπαρξη μιας υπερφυσικής και υπερβατικής οντότητας ανάμεσα στις απειράριθμες άλλες υπάρξεις του σύμπαντος τούτου κόσμου: η ύπαρξη του Θεού.

Στην περίπτωσή μας, όμως, δεν πρόκειται για το θεό –αν και ο ρους της υπόθεσης που συμπαρασύρει χιλιόχρονες ιδέες και αντιλήψεις περί της ανθρώπινης ζωής δεν μπορεί παρά να μην αφήνει και την αντίληψη περί θεού όμοια ξέσκεπη και γυμνή. Στο μυθιστόρημα αυτό ο συγγραφέας διαπραγματεύεται την αξία του θανάτου για την ανθρωπότητα. Ξεκινά με μια παραδοξολογία και πορεύεται πιστός σ’ αυτήν. Δεν αισθάνεται την ανάγκη να δικαιολογηθεί για την παραδοξολογία που διανοήθηκε –αν και υπάρχουν αρκετά σημεία μες στο κείμενο όπου αναφέρεται στο εξ’ υπ’ αρχής φανταστικό στοιχείο της κεντρικής ιδέας, σαν για να εξηγήσει τα αυτονόητα- κι έτσι κινείται στα στενά όρια της ατραπού του υπερβατικού και του σουρεαλιστικού.

Read more: [Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτόν το σύνδεσμο.]

Από την πρώτη κιόλας στιγμή που καταπιάστηκα με το βιβλίο, δε μπόρεσα να μη διαισθανθώ –αυθυποβαλλόμενος, ωστόσο, σε κάποια δόση ρίσκου- μια αδιόρατη σύμπλευση με το σουρεαλιστικό στοιχείο που διαπνέει την κινηματογραφική ταινία:

Ίσως να μακρηγόρησα και να ξέφυγα από το θέμα: το
«Ο Εξολοθρευτής Άγγελος» (El Angel Exterminator, 1962) του μεγάλου Luis Bunuel. Στην ταινία αυτή κάποιοι bourgeois της καλής κοινωνίας είναι καλεσμένοι σε δεξίωση που λαμβάνει χώρα στην έπαυλη κάποιου πλούσιου φίλου τους. Στη δεξίωση αυτή όλοι οι καλοί τρόποι και το απαύγασμα του savoir vivre επιστρατεύονται από τους προσκεκλημένους και τους οικοδεσπότες προκειμένου να διανθιστεί η τελετή ως προστάζει το κοινωνικό status των παρευρισκομένων, αλλά και προκειμένου να εντυπωσιάσει η λαμπερή παρουσία εκάστου εξ αυτών χωριστά. Όλη αυτή, όμως, η αβροφροσύνη και οι εκλεπτυσμένοι τρόποι εξυπηρετούν και ένα δεύτερο σκοπό, σκοτεινότερο κι ανομολόγητο: το φόβο του να μην εισχωρήσει κανείς πέρα από τα δέοντα στον ιδιαίτερο προσωπικό χώρο τουάλλου, να αποφευχθεί η διάτρηση και διείσδυση κάτω από τη στιλπνή, απαστράπτουσα επιφάνεια του καθωσπρεπισμού, στο υπέδαφος όπου κυριαρχούν τα ανθρώπινα πάθη και οι αδυναμίες. Ο πολιτισμένος άνθρωπος απεχθάνεται μετά βδελυγμίας κάθε βαθιά ανθρώπινο χαρακτηριστικό και προτιμά να το εξοβελίσει όσο γίνεται μακρύτερα από τη δημόσια εικόνα του. Στην ταινία αυτή συμβαίνει το εξής μεταφυσικό γεγονός: για κάποιο ανεξήγητο λόγο, κανείς δε μπορεί να βγει από το σαλόνι και να θέσει έστω και το ένα δάκτυλο του ποδιού του έξω από τα νοητά όρια του δωματίου, ακόμη κι αν δεν υπάρχει καμία πόρτα, ή άλλου είδους παραπέτασμα να τους εμποδίζει. Μες σε μια ατμόσφαιρα που κυριαρχείται από το ανεξήγητο και το αναιτιολόγητο, διαδραματίζονται γεγονότα και καταστάσεις που διατρανώνουν σε όλο της το μεγαλείο την υποκρισία ως κύριο υπόστρωμα των καλών τρόπων της bourgeoisie και της πλουτοκρατίας. Ο Αρχάγγελος δεν εμφανίζεται ποτέ σ’ όλη τη διάρκεια του έργου. Ωστόσο, είναι εκεί παρών κι επιβλέπων. Ο θεατής δεν τον βλέπει, ωστόσο, τον διαισθάνεται να στέκει στο όριο της σάλας με τον έξω κόσμο και να κραδαίνει στα χέρια του το ξίφος, τη φοβερή ρομφαία με την οποία αποτρέπει κάθε διαφυγή. Όπως ο λόγος, όμοια και η κινηματογραφική εικόνα, ιδωμένη από την κατάλληλη προοπτική, μπορεί να γίνει άκρως υπαινιχτική…«Περί Θανάτου». Ωστόσο, θεώρησα αναγκαίο να παραθέσω μια τέτοια αναλογία που ενυπάρχει μεταξύ Bunuel και Saramago, σύμφωνα, πάντα, με τη δική μου αυθαίρετη θέαση.

«

Η ιδιότυπη αυτή

Είπαμε προηγουμένως πως έξω από τη χώρα αυτή όλα συνεχίζουν σε φυσιολογικούς ρυθμούς. Αυτό σημαίνει πως αν κανείς δρασκελίσει τα νοητά της σύνορα με τις όμορες χώρες, τότε θα ξεφύγει από την

Κι έπειτα, κοντά στα μισά του βιβλίου, όλα αίφνης αλλάζουν… Ήρθε η ώρα ο Θάνατος να μπει αυτοπροσώπως στο παιχνίδι. Και μπαίνει μες σε πανηγυρισμούς ευφυούς χιούμορ με ένα του γράμμα. Το γράμμα αυτό απευθύνεται σε ένα μεγαλο-διευθυντή τηλεοπτικού σταθμού. Εμφανίζεται πάνω στο γραφείο του από το πουθενά και είναι τέτοιος αλλοπρόσαλλος ο γραφικός του χαρακτήρας, που θα προκαλούσε σύγχυση ακόμη και στον πιο έμπειρο γραφολόγο.

Πόσο αξιοπερίεργο συνεχίζει να φαίνεται ακόμη και στις υπερτεχνολογικές μέρες μας ένα εκκρεμές! Η ταλάντωσή του εκατέρωθεν ενός σταθερού σημείου μαγνητίζει ακόμη τον θεατή στον ίδιο βαθμό με το Foucault. Πόσες και πόσες φορές δε θέλησε κάποιος από εμάς να παρεμβληθεί στην τέλεια αρμονική του κίνηση και να τη διαταράξει; Πόση ευχαρίστηση και ικανοποίηση δεν ένοιωσε κρυφά κι ένοχα εκείνος που έβαλε το δάχτυλό του στην πορεία της τοξοειδούς τροχιάς του και επεξέτεινε το πλάτος της ταλάντωσής του; Το ίδιο κάνει κι ο Saramago καθ’ όλη τη διάρκεια της υπόθεσης αυτού του μυθιστορήματος. Δεν άντεξε στον πειρασμό να τραβήξει κατά κάποιες μοίρες παραπάνω το εκκρεμές για να δει τι θα γίνει. Έτσι η αρμονική κίνηση παραλλάχτηκε, τροποποιήθηκε έτσι που το εκκρεμές από το ένα άκρο (την παντελή απουσία του θανάτου) φτάνει τώρα στο άλλο άκρο (την προειδοποίηση για τον επερχόμενο θάνατο).

Πρόκειται για μια ακραιφνή φαρσοκωμωδία. Η φάρσα είναι τα παιχνίδια του θανάτου. Η κωμωδία έγκειται στις αντιδράσεις των ανθρώπων που πρέπει κάθε φορά να συμβιβαστούν με τις καινούργιες συνθήκες. Με κοφτερή και δηκτική γλώσσα ο συγγραφέας στήνει μια παρέλαση, μια τραγελαφική παράτα κυβερνήσεως, εκκλησίας, οργανώσεων και μεμονωμένων ανθρώπων που διέρχονται από μπροστά μας και μας κάνουν να ξεκαρδιζόμαστε από τα γέλια, μα συνάμα και να προβληματιζόμαστε για πράγματα και καταστάσεις που κατά καιρούς έχουν περάσει από το νου μας, μα που, ωστόσο, συχνά διέλαθαν της προσοχής μας και προσπερνούσαν. Ο αναγνώστης έχει ενώπιόν του ένα άρτια κατασκευασμένο ντόμινο, τόσο σχολαστικά λεπτοδουλεμένο που από τη στιγμή που πέφτει το πρώτο κομμάτι του, μεμιάς συμπαρασύρονται όλα τα υπόλοιπα δίχως η συνέχεια να διακόπτεται.

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι η λέξη

　

　

Υπάρχει, όμως, και ένας άλλος λόγος που
Την επόμενη μέρα δεν πέθανε κανείς», λοιπόν. Ο Θάνατος επαναστάτησε κι αυθαιρέτησε, παρακούοντας τις «άνωθεν» εντολές του, εντολές που αποφασίστηκαν πριν από την ίδια του τη δημιουργία και «προ πάντων των αιώνων» και προορίστηκαν να ισχύουν ίδιες κι απαράλλαχτες «δια πάντας τους αιώνας». Ο Θάνατος αποφάσισε να ξεκινήσει ένα μακάβριο παιχνίδι εις βάρος ενός ολόκληρου λαού. Από το πρώτο δευτερόλεπτο της εισόδου του νέου έτους και για έξη μήνες κανείς δε θα πέθαινε. Και ήταν τέτοια η μεταφυσική δύναμη και το αδιαπραγμάτευτο της απόφασής του αυτής που κανείς νόμος της Φύσης, ή του Θεού δε θα μπορούσε να σταθεί εμπόδιο. Η βασίλισσα ψυχορραγούσε στο νεκροκρέβατό της, παρόντων των γαλαζοαίματων συγγενών και διαδόχων στο προσκέφαλό της ως τις έντεκα και πενήντα εννέα πρώτα λεπτά του απερχόμενου έτους που έπνεε κι αυτό τα λοίσθια, θαρρείς συμπάσχον με τη βασίλισσα. Στις δώδεκα ακριβώς η υγεία της, προς πείσμα όλων των νόμων και των θεωριών της Ιατρικής επιστήμης, πήρε να καλυτερεύει. Όμοια, ο κάθε κάτοικος αυτής της δίχως όνομα και ακριβή προσδιορισμό χώρας, ό,τι κι αν γινόταν, όσο τετελεσμένη κι αν ήταν η δυσμενής πορεία της υγείας του, απ’ ό,τι κι αν έπασχε, όποιο ατύχημα κι αν πάθαινε, δεν υπήρχε καμία απολύτως περίπτωση να πεθάνει. Κι ενώ αυτά τα πρωτάκουστα και «βιβλικά» συνέβαιναν μες στη χώρα αυτή, ο υπόλοιπος κόσμος έξω από τα νοητά της χαρτογραφικά όρια συνέχιζε να ακολουθεί την καθ’ όλα φυσιολογική του αρμονική πορεία –άραγε, δε θυμίζει Bunuel κατά μια σατανική σύμπτωση;«απεργία», ή «αποχή» του Θανάτου πυροδοτεί μια σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων στις διάφορες κοινωνικές ομάδες της «πληγείσας» χώρας που βλέπουν τα συμφέροντά τους και τον κοινωνικό ρόλο που ως τότε κατείχαν να κλονίζεται συθέμελα και να καταρρέει στη χαίνουσα άβυσσο της διαφαινόμενης «αιώνιας ζωής». Διαμαρτύρεται η επίσημη Εκκλησία, μιας και με τρόμο αντικρίζει το επερχόμενο τέλος της, γιατί «…αν δεν υπάρχει θάνατος, δεν υπάρχει Ανάσταση, κι αν δεν υπάρχει Ανάσταση δεν υπάρχει Θεός…». Διαμαρτύρονται οι παντοδύναμες Ασφαλιστικές Εταιρείες, μιας και, αφού θάνατος δεν υπάρχει πια, κανείς δε φαίνεται διατεθειμένος να σπαταλά τα λεφτά του για μια ασφάλεια χωρίς κανένα νόημα. Έπειτα διαμαρτύρονται οι ιατροί και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι στα δημόσια Νοσοκομεία που έχουν καταντήσει αποθηκευτικοί χώροι για ανίατους ασθενείς που δε λένε να πεθάνουν και να αδειάσουν το κρεβάτι που καταλαμβάνουν. Γιατί, αν και ο θάνατος έπαψε να θερίζει με το δρεπάνι του τους ανθρώπους, η προοδευτική διαδικασία του γήρατος και της οργανικής κατάρρευσης και αποσύνθεσης δεν παύει να υφίσταται το ίδιο κανονικά όπως και πριν. Έπειτα διαμαρτύρονται όσοι έχουν Γηροκομεία γιατί, όμοια όπως και τα Νοσοκομεία, έχουν παραφορτωθεί με ετοιμοθάνατους γέροντες, σωστά ερείπια που δε λένε να αδειάσουν τη γωνιά που κατέλαβαν, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να συσσωρεύονται ολοένα νέες αιτήσεις για εισαγωγή σ’ αυτά τα ευαγή ιδρύματα δίχως να είναι μπορετό να ικανοποιηθούν. Φυσικά, δε θα μπορούσε να λείψει από την αλυσίδα των αντιδράσεων και ο επαγγελματικός κλάδος που κατεξοχήν τροφοδοτείται από το θάνατο: οι νεκροθάφτες αυτής της χώρας –ή, πιο διακριτικά και πιο κόσμια ομιλώντες, τα Γραφεία Τελετών. Κοινός αποδέκτης όλων των αντιδράσεων… ο Πρωθυπουργός της χώρας, που έχει επωμιστεί το συντονισμό της πρωτοφανούς αυτής νέας τάξης πραγμάτων.«κατάρα της αιώνιας ζωής» και θα πεθάνει αυτοστιγμεί –αν έτσι του ήταν γραφτό πριν ο Θάνατος αποφασίσει να παίξει αυτό το παιχνίδι στους δύστυχους ανθρώπους. Να, λοιπόν, ένα ευφυές τέχνασμα που δίνει στην αφήγηση την κατάλληλη προωθητική δύναμη για να εκτοξευτεί στην ακρώρεια της ειρωνείας και του κωμικού. Το νέο αυτό στοιχείο δεν αργεί να το υιοθετήσει και να το εισαγάγει ο συγγραφέας. Ο αναγνώστης γίνεται εύθυμος μάρτυρας της ευτράπελης αυτής ανακάλυψης και από το σημείο αυτό κι έπειτα διαβάζει αχόρταγα μη μπορώντας να κρύψει ένα αδιόρατο μειδίαμα στα χείλη. Όπως μια κατσαρόλα που το καπάκι της είναι στέρεα και στεγανά κλεισμένο έτσι που το περιεχόμενό της πάει να τη σπάσει με την αυξανόμενη πίεση του βρασμού, έτσι και στην αφήγηση τούτη δε θα μπορούσε να μην υπάρχει κάποια βαλβίδα διαφυγής, ώστε η εξιστόρηση να ισορροπήσει σε μια σταθερή κατάσταση. Γιατί κανένας κανονισμός δεν έχει νόημα αν δεν υπάρχει και η εξαίρεσή του. Ο Saramago θα γινόταν μονότονος αν συνέχιζε στο ίδιο μοτίβο. Μια «απεργία» του Θανάτου θα έφτανε τις αντιδράσεις σε σημείο βρασμού, πέρα από το οποίο η μη εκτόνωση θα κατέληγε σε βαρετή απαρίθμηση συνεπειών. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη νέα ανακάλυψη, ότι δηλαδή ο θάνατος συνεχίζει να υπάρχει εκτός των ορίων της χώρας, χιλιάδες οικογένειες των παραμεθορίων περιοχών βλέπουν ξανά μια αχτίδα ελπίδας να τους χαμογελά δειλά. Μία – μία οι οικογένειες που έχουν στο σπίτι τους «χρόνιους ετοιμοθάνατους» και που στενάζουν υπό το βάρος της φροντίδας τους, ξαποστέλνουν τα άρρωστα μέλη τους στην άλλη πλευρά των συνόρων για να πεθάνουν ως όφειλαν να είχαν κάνει αν ο Θάνατος δεν είχε αποφασίσει να αρνηθεί πρόσκαιρα τις επαγγελματικές του υποχρεώσεις.«Δια οστέινης χειρός» Θανάτου το γράμμα ανακοίνωνε πως η πρότερη φυσιολογική κατάσταση επιτέλους θα επανερχόταν στη χώρα. Εντούτοις, το παιχνίδι δεν έλεγε να λάβει τέλος, αφού, πλέον, ο Θάνατος θα ενημέρωνε τον κάθε δύστυχο άνθρωπο που επρόκειτο να αποδημήσει εις Κύριον με μια επιστολή μες σε μωβ φάκελο μία εβδομάδα ακριβώς πριν πεθάνει. Ο Saramago, διαμέσου του πρωταγωνιστή του, του Θανάτου, δεν παύει να ξεκαρδίζεται με τα ανθρώπινα παθήματα. Όπως και στο πρώτο μέρος του έργου, έτσι και τώρα οι συνέπειες δεν αργούν να έρθουν. Μες σε πραγματικό ντελίριο ειρωνείας η φάρσα εξυψώνεται και οι έρμοι παθόντες, ο λαός της συγκεκριμένης χώρας, μοιάζουν με πιόνια που τα συμπαρασύρει μια αρχική κίνηση ματ στον κυκεώνα της.«θάνατος», που στα ελληνικά είναι γένους αρσενικού, στα πορτογαλικά –που είναι και η γλώσσα του συγγραφέα- η αντίστοιχη λέξη είναι «morte» και είναι γένους θηλυκού, όπως εξάλλου συμβαίνει στις περισσότερες λατινογενείς γλώσσες. Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να είναι σημαντικό να αναφερθεί κάτι τέτοιο στην παρούσα παρουσίαση. Ομολογουμένως δε θα το ανέφερα αν δεν επρόκειτο για βασικό στοιχείο της υπόθεσης του έργου. Ο Θάνατος στο βιβλίο είναι γένους θηλυκού, είναι, δηλαδή, «η θάνατος» –νεολογισμός που εισάγεται πολύ εύστοχα από τη μεταφράστρια, Αθηνά Ψύλλια, προκειμένου να αντέξει η μεταφορά της υπόθεσης από τη μια γλώσσα στην άλλη. Η Θάνατος είναι, λοιπόν, θηλυκή και ως τέτοια παρουσιάζεται από την αρχή ως το τέλος του μυθιστορήματος. Σκέφτεται και αντιδρά με τρόπο, θα έλεγε κανείς, «θηλυκό». Υπάρχει μεγάλη διάσταση στον τρόπο θέασης του θανάτου αναλόγως του γένους που του προσδίδει ο κάθε λαός. Εμείς οι Έλληνες τον φανταζόμαστε αρσενικό, πελώριο, μισητό, καταχθόνιο. Είναι ο Θάνατος και συνάμα ο Χάροντας, μια οντότητα υποχθόνια –αυτό πάει να πει πως ζει και βασιλεύει σε ένα κόσμο κάτω από εκείνον όπου κατοικούν τα χθόνια δαιμόνια- που αφαιρεί τις ψυχές από τα σώματα και τις μεταφέρει στον Κάτω Κόσμο. Οι λαοί που θεωρούν την ίδια μεταφυσική οντότητα ως θηλυκή έχουν, πιθανότατα, υιοθετήσει κάποια άλλη νοοτροπία, σε πολλά σημεία διάφορη από τη δική μας. Ως άντρας, ο Θάνατος είναι πιότερο μονολιθικός και απόλυτος απ’ ότι ως γυναίκα. Υπάρχει η κοινή αντίληψη ότι το γυναικείο φύλο έχει κάποιες διαφορετικές αρετές, μια από τις οποίες είναι και η καλώς νοούμενη πονηριά. Σκεφτείτε πόσο διαφορετικά θα σκεφτόταν ο Θάνατος αν ήταν γυναίκα! Θα έμοιαζε ικανότερος για παιχνίδια και περισσότερο διατεθειμένος για εξαπάτηση. Αυτό κάνει και «η Θάνατος» του βιβλίου: παίζει με τους ανθρώπους και τους εξαπατά.«η θάνατος» είναι γυναίκα: Στο τέλος της πλοκής μεταμορφώνεται σε άνθρωπο και ερωτεύεται ένα κοινό θνητό. Αυτή που ποτέ της δεν ένιωσε κανένα συναίσθημα, αυτή που σεβόταν στο μέγιστο βαθμό τη φυσική, θεόθεν νομοτέλεια και ποτέ δεν έκανε του κεφαλιού της παρά υπάκουε και δρούσε κατόπιν άνωθεν εντολών, αυτή που δε δίσταζε μπρος στον ανθρώπινο πόνο και τις απέλπιδες ικεσίες χάριτος, αυτή που άλλοτε θέριζε με το δρεπάνι της μία-μία και άλλοτε μαζικά τις ανθρώπινες ζωές, αυτή η Θερίστρια ερωτεύεται τελικά και αποφασίζει να μην παραδώσει το φοβερό γράμμα μες στο μωβ φάκελο που περιέχει τα θλιβερά μαντάτα για κάποιον άντρα, κάποιον βιολοντσελίστα. Υπάρχει ένα είδος πεταλούδας, η acherontia atropos, που στη ράχη της φέρει ζωγραφισμένο –ποιος ξέρει από ποια θεϊκή ειρωνεία- μια ανθρώπινη νεκροκεφαλή. Η θάνατος είναι μια τέτοια πεταλούδα. Μπορεί το ίδιο να μεταμορφωθεί. Έχει ελπίδες να αλλάξει και να αφήσει για το παρελθόν την ανατριχιαστική της οστέινη όψη. Μεταμορφώνεται σε γυναίκα άπαξ δια παντός. Και τότε, αναγκαστικά, «την επόμενη μέρα δεν πέθανε κανείς»…

Η φαρέτρα του συγγραφέα έχει ακόμη ένα βέλος. Ένα ακόμη όπλο που ο Saramago δε διστάζει να χρησιμοποιήσει πολλάκις μες στο κείμενο. Κι αυτό το επιπλέον όπλο που εξυπηρετεί πλέρια το σκοπό του λέγεται: de facto αποδοχή των κοινών λαϊκών πεποιθήσεων περί θανάτου και εξονυχιστική περιγραφή της όψης του με τυφλή αφοσίωση και πίστη στις πεποιθήσεις αυτές. Σαν αποτέλεσμα έχουμε μια αρχετυπική μορφή που υπακούει καθ’ ολοκληρία και μέχρι κεραίας σε ό,τι το κοινό αίσθημα θέλει να αποδίδει αιώνες τώρα στο Θάνατο. Προκύπτει, έτσι, μια μορφή που, θαρρείς, ξεπετάγεται τρισδιάστατη, σαν κάποιο έξεργο γλυπτό, μέσα από τις ξυλογραφίες της τεχνοτροπίας του danse macabre. Είναι ένας σκελετός, δίχως ίχνος ψαχνού πάνω του, με άδειες ζοφερές κόγχες που είναι ικανές να κερώσουν τους πάντες στη θέα τους, δρεπανοφόρος και τυλιγμένος ένα μανδύα – ντόμινο που η φλογόσχημη κουκούλα του μπορεί να βυθίσει ολάκερο το κρανίο στη σκιά της. Η περιγραφή που επιφυλάσσεται για το Θάνατο είναι ως τέτοιου σημείου σκόπιμα λεπτομερής και σχολαστική που καταντά κωμική, όπως κάθε καρικατούρα. Άλλωστε, ο καλύτερος τρόπος να λοιδορήσεις κάποιο αρχέτυπο είναι να το περιγράψεις καταλεπτώς, ακόμη και μέχρι τη λειτουργικότητα ή μη του κάθε σωματικού του μέλους ανάλογα με τις ανάγκες και τις περιστάσεις. Αυτό κάνει κι ο συγγραφέας: περιγράφει το Θάνατο μέχρι αηδίας…

Μυθιστόρημα, ή νουβέλα; Ιστορία, ή παραμύθι; Ίσως τίποτε απ’ αυτά και ίσως όλα αυτά μαζί. Γιατί, αν και παρουσιάζεται ως μυθιστόρημα, εντούτοις, έχει την έκταση μιας νουβέλας. Αν και αποτελεί μια φανταστική ιστορία, θα μπορούσε να είναι ταυτόχρονα και ένα κλασικό παραμύθι –ίσως πιότερο για μεγάλους παρά για μικρούς. Ο Saramago κάθεται αναπαυτικά στην πολυθρόνα του και μας καλεί κοντά του. Η ιστορία που θα μας διηγηθεί δεν συνέβη ποτέ και ούτε πρόκειται ποτέ να συμβεί, με την ίδια βεβαιότητα που έχουμε για την κατεύθυνση της πορείας του άρματος του ήλιου πάνω στον ουρανό. Αν συνέβαινε, όμως, τι θα γινόταν; Αυτό μας καλεί ν’ ακούσουμε.

Read more: [Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτόν το σύνδεσμο.]

Πρέπει να φοβόμαστε το θάνατο; Ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος υποστηρίζει ότι δεν πρέπει, γιατί "όσο ζει ένας άνθρωπος, ο θάνατος δεν υπάρχει και όταν υπάρχει ο θάνατος, ο άνθρωπος αυτός δε ζει πια".

Συνεπώς, γιατί να τον φοβόμαστε αφού ποτέ δε θα έχουμε την εμπειρία του; Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που μας γεννά φόβο δεν είναι το τι συμβαίνει μετά το θάνατο, αλλά το βασανιστικό "πέρασμα" από τη ζωή στην ανυπαρξία. Γι' αυτό το θέμα υπάρχουν καλές ειδήσεις. Σήμερα πια οι περισσότερες περιπτώσεις θανάτου είναι πολύ λιγότερο επώδυνες απ' όσο φανταζόμαστε, αφού η ιατρική είναι σε θέση να περιορίσει ή και να εξαλείψει τον πόνο. Στην Ελλάδα ελάχιστοι γιατροί γνωρίζουν ή μπορούν να το κάνουν και, ακόμα χειρότερα, όταν το κάνουν κανείς δε μιλά. Ενώ έχουμε τόσο πολύ εθιστεί και εξοικειωθεί με το βίαιο, θεαματικό και συχνά "στημένο" θάνατο των τηλεοπτικών ειδήσεων, του κινηματογράφου και των βιντεοπαιχνιδιών, ο αληθινός θάνατος αποτελεί παραδόξως ταμπού. Γιατί άραγε; Ίσως επειδή αγνοούμε πώς είναι στην πραγματικότητα. Όλο και πιο σπάνια μας επιτρέπεται πλέον να τον βλέπουμε στα σπίτια μας, κι αυτή μας η άγνοια έχει ως αποτέλεσμα να γιγαντώνει τους φόβους μας. Ίσως γι' αυτό θα ήταν χρήσιμο να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται˙ τι ακριβώς συμβαίνει και ποια είναι η "ιδανική" μορφή θανάτου όταν τίποτα δεν μπορεί να μας κρατήσει στη ζωή.



Ποιος φοβάται την αιώνια ανάπαυση



Βρίσκεται πίσω από τη γέννηση της τέχνης και της ιστορίας. Στη φύση συμβάλλει στην πρόοδο. Όμως, για το σύγχρονο άνθρωπο είναι ταμπού.



Θα ήταν υπέροχο αν μπορούσαμε ν' αγνοήσουμε το θάνατο. Είναι όμως αδύνατο, αφού τον συναντάμε παντού γύρω μας. Είναι στενά συνδεδεμένος με τη ζωή της φύσης και του ανθρώπου. Αποτελεί το μέτρο για την αξιολόγηση της καταλληλότητας και της αποτελεσματικότητας κάθε μορφής ζωής. Ήταν και είναι πηγή έμπνευσης και δημιουργίας για την τέχνη, τη μουσική και την ποίηση. Στις μέρες μας υπάρχει ένας βίαιος και κραυγαλέος τρόπος για την αναπαράσταση του θανάτου, ο οποίος, ενώ ελάχιστα σχετίζεται με τον αληθινό, καθημερινό θάνατο, έχει καταφέρει να εισβάλει στη διαφήμιση, ν' αυξήσει τις πωλήσεις των εφημερίδων, να γεμίσει τις οθόνες των κινηματογράφων και της τηλεόρασης.



Μηνύματα από το παρελθόν



Ο Σύνδεσμος Θανατολογικών Μελετών του Greenfinld, στη Μασαχουσέτη, υποστηρίζει ότι όσα γνωρίζουμε για το παρελθόν βασίζονται σε επιγραφές και κείμενα που ανακαλύψαμε σε τόπους ταφής. Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο ότι ένας τάφος είναι η μαρτυρία της απαρχής της ανθρώπινης ιστορίας. Βρίσκεται στο σπήλαιο του Σανιντάρ, στο Ιράν˙ ο άνθρωπος του Νεάντερταλ είναι θαμμένος πάνω σε ένα στρώμα από κλαδιά και σε στάση εμβρύου, ενώ οι συγγενείς του τον είχαν καλύψει με λουλούδια. Είναι το πρώτο δείγμα μιας τυπικά ανθρώπινης τελετής που όμοιά της δεν υπάρχει ούτε στα πιο εξελιγμένα πρωτεύοντα. Την ιστορία που έπεται μας τη διηγούνται οι τάφοι. Πράγματι, τι θα γνωρίζαμε για τους Αιγυπτίους αν δεν υπήρχαν οι πυραμίδες και η Κοιλάδα των Βασιλέων; Το ίδιο ισχύει για τους Μυκηναίους, τους Ετρούσκους και τους Κινέζους αυτοκράτορες. Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή οδηγούσε αυτούς τους αρχαίους πολιτισμούς να ενταφιάζουν όχι μόνο το νεκρό αλλά και τροφές, πιάτα, άρματα μάχης και τα αγαπημένα του αντικείμενα. Όλα αυτά τα ευρήματα μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για το επίπεδο ζωής προηγούμενων πολιτισμών.



Δημιουργική αγωνία



Η πίστη σε μια επέκεινα ζωή δε θα υπήρχε χωρίς το θάνατο. Όπως υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές, οι θρησκείες γεννήθηκαν απ' αυτόν ακριβώς το φόβο του θανάτου. Εξάλλου, σ' αυτό το βαθύτατα ριζωμένο φόβο οφείλουμε μεγάλο μέρος της τέχνης. Αυτή η αγωνία οδηγούσε το χέρι του Μιχαήλ Αγγέλου καθώς ζωγράφιζε την "Εσχάτη κρίση", του Μότσαρτ και του Βέρντι ενώ συνέθεταν το Ρέκβιεμ ή του Δάντη όταν έγραφε τη Θεία Κωμωδία. Χωρίς τον πόνο του αποχωρισμού από τη ζωή δε θα υπήρχαν και μια σειρά από τα επιβλητικότερα μνημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Για παράδειγμα, το Ταζ Μαχάλ της Άγρας, στην Ινδία, που κατασκευάστηκε το 17ο αιώνα από το μουσουλμάνο αυτοκράτορα Σάχη Τζαχάν εις μνήμην της γυναίκας του Μουμτάζ Μαχάλ. Ο θάνατος αποτελεί επίσης δείκτη της ποιότητας ζωής των διαφόρων κοινωνιών. Όταν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοινώνει ότι, συγκρίνοντας όμοια μεταξύ τους στατιστικά δείγματα, κατέληξε στο ότι πεθαίνουν καθημερινά έξι γυναίκες στη Νορβηγία και 1.800 στη Σιέρα Λεόνε, είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι οι υγειονομικές συνθήκες στη Νορβηγία είναι κατά πολύ ανώτερες.



Φιλική συμπαράσταση



Η ιδέα μας για το θάνατο δεν ήταν πάντα η ίδια. Από εποχή σε εποχή αλλάζει. Αυτό αποδεικνύουν οι μελέτες του γνωστού ιστορικού Φιλίπ Αριές, συγγραφέα ενός εμβριθούς βιβλίου για τη στάση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο, από το Μεσαίωνα ως τις μέρες μας. Σύμφωνα με τον Αριές, κατά τον όψιμο Μεσαίωνα ο θάνατος ήταν ένα συμβάν που δεν προκαλούσε φόβο, αλλά αντίθετα ήταν ένα οικείο και δημόσιο γεγονός. Ο μελλοθάνατος δεν πρόβαλε αντίσταση˙ ξάπλωνε στο κρεβάτι και προετοιμαζόταν για το μεταθανάτιο ταξίδι του, εγκαταλείποντας το μέλλον του στη θεία βούληση. Οι συγγενείς και οι φίλοι πήγαιναν συχνά να τον επισκεφτούν και το σπίτι ήταν ανοιχτό σε όλους - έθιμο πολύ διαδεδομένο στον τόπο μας.



Η "τέχνη του θνήσκειν"



Κατά το 12ο και 13ο αιώνα εμφανίζεται μια νέα συλλογική ιδέα για το θάνατο. Τώρα η έμφαση δίνεται σ' εκείνα που θα συμβούν μετά: η έσχατη κρίση, η τιμωρία ή η ανταμοιβή στην άλλη ζωή. Τα πτώματα των νεκρών επιφανών ανθρώπων και των αγίων διαμελίζονται -κυρίως στη Δύση- για να γίνουν ιερά λείψανα στις εκκλησίες και στα μοναστήρια. Αυτή η ανίερη πρακτική ήταν τόσο διαδεδομένη, ώστε το Φεβρουάριο του 1300 ο Πάπας Βονιφάτιος VIII εξέδωσε το διάταγμα De Sepulturis (Περί Ταφής), στο οποίο απαγόρευε ρητά το βράσιμο και την αποσάρκωση των "ιερών" πτωμάτων. Γύρω στα 1450 γεννιέται στη Δύση ένα νέο λογοτεχνικό είδος, η Αrs Μoriendi (η "τέχνη του θνήσκειν"), η οποία θα παραμείνει ως το 1530 το πιο δημοφιλές είδος αναγνωσμάτων. Σκοπός της δεν ήταν, παρά τον τίτλο της, να διδάξει την όντως σημαντική τέχνη του πώς να πεθαίνει κάποιος καλά, αλλά πώς να αποφύγει το δόλιο εναγκαλισμό του Εωσφόρου, που καραδοκεί για να κλέψει την ψυχή του θνήσκοντος. Χάρη στην "τέχνη του θνήσκειν" μπορούσε κάποιος να είναι ήσυχος, όπως ο εξεταζόμενος που έχει τις σωστές απαντήσεις -σε σκονάκι- στο τσεπάκι του.



Από κοιμητήρια, νεκροταφεία



Κατά το 16ο και 18ο αιώνα η θρησκεία αρχίζει προοδευτικά να χάνει έδαφος και ο θάνατος μεταμορφώνεται σε φυσικό φαινόμενο. Ταυτόχρονα όμως αρχίζει ν' απομακρύνεται από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων ή, πιο σωστά, οι άνθρωποι άρχισαν να αποξενώνονται από την εμπειρία του θανάτου. Τα κοιμητήρια, που μέχρι τότε ήταν μέσα στις πλατείες, άρχισαν να εκτοπίζονται έξω από τις πόλεις. Τα οικεία σε όλους κοιμητήρια του παρελθόντος έγιναν τα ψυχρά νεκροταφεία του παρόντος. Από τα μέσα του 20ού αιώνα ο θάνατος γίνεται κάτι ακόμα πιο απόκρυφο, αφού στέλνουν το μελλοθάνατο στο άσυλο ή στο νοσοκομείο. Ένα νέο φαινόμενο επίσης είναι ότι τα ΜΜΕ, προσπαθώντας να εξορκίσουν τους υποσυνείδητους φόβους μας, κατακλύζουν τις ειδήσεις με εικόνες βίαιου θανάτου. Τα 1,7 εκατομμύρια νεκροί του διετούς πολέμου στο Κονγκό εξισώνονται με τα χιλιάδες θύματα των οδικών ατυχημάτων από τις "ψυχαγωγικές" εξορμήσεις μας κάθε Σαββατοκύριακο. "Οι αριθμοί που δημοσιεύονται στις εφημερίδες και στα δελτία ειδήσεων καταλήγουν να έχουν την ελαφρότητα των αθλητικών επιδόσεων", υποστηρίζει ο Μάικλ Κερλ, καθηγητής κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας στο Trinity University (Τέξας). "Η εξοικείωσή μας με το βίαιο θάνατο αρχίζει από πολύ νωρίς, παρακολουθώντας τηλεόραση". Οι διαφημίσεις "παίζουν" μ' αυτή την εξοικείωση˙ το 1992 πουλήθηκε στις ΗΠΑ ένα εκατομμύριο πακέτα τσιγάρα της μάρκας Death (Θάνατος), ενώ το 1997 εμφανίστηκε μια νέα προκλητικότερη μάρκα, τα τσιγάρα Black Death (Μαύρος Θάνατος), μ' ένα τεράστιο κρανίο ως έμβλημα.



Νταντάδες και άσυλα



Η απομάκρυνση του πραγματικού θανάτου από την καθημερινή μας εμπειρία οφείλεται και στις τεράστιες επιτυχίες της ιατρικής. Μέχρι το 1850, τρία ή πέντε παιδιά στα δέκα πέθαιναν κατά τον πρώτο μήνα της ζωής τους. Σήμερα, στις δυτικές κοινωνίες η θνησιμότητα στα νεογέννητα είναι 0,5%. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η παλιά συνήθεια να δίνουν τα νεογέννητα σε παραμάνες εκτός σπιτιού ήταν ένας τρόπος για ν' αποφεύγεται η συναισθηματική προσήλωση και ο πόνος από την ενδεχόμενη απώλεια. Σήμερα, αντίθετα, ο θάνατος αφορά κυρίως στους ηλικιωμένους. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι αυτούς πλέον απομακρύνουμε στα γηροκομεία και στα νοσοκομεία.



Τελετές για το επέκεινα



Εντυπωσιακά ταφικά έθιμα απ’ όλο τον κόσμο και νέες τεχνολογίες.



Ο Όμηρος, πολύ ποιητικά, θεωρούσε το θάνατο ως δίδυμο αδερφό του ύπνου. Φαίνεται πως οι πρόγονοί μας λάτρευαν το θάνατο ως θεότητα, αφού βρέθηκε βωμός όπου ψάλλονταν παιάνες προς τιμήν του. Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα ταφής και ταφικών εθίμων χρονολογούνται ήδη από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή -πριν από 100.000 χρόνια-, παράδοση που διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας. Δε θάβεται όμως πάντα το σώμα του νεκρού μέσα στη γη. Για παράδειγμα, σε κάποιους πολιτισμούς αφήνουν το πτώμα στο έλεος των ζώων. Στη Βομβάη της Ινδίας, όπως και στο Αφγανιστάν, οι Πάρσοι, θρησκευτικοί απόγονοι της περσικής λατρείας του Ζαρατούστρα, τοποθετούν τα πτώματα σε ψηλούς πύργους που τους αποκαλούν Πύργους της Σιωπής. Σύμφωνα με τη θρησκεία τους, η γη, το νερό και η φωτιά είναι ιερά και δεν πρέπει να μολύνονται από τα πτώματα, τα οποία και εγκαταλείπουν στο έλεος των "νεκροθαφτών" της φύσης - συνήθως τα όρνεα. Στην Ινδία, στην Ινδονησία και στην Ινδοκίνα το πτώμα αποτεφρώνεται και κατόπιν η τέφρα σκορπίζεται στη φύση ή θάβεται. Στο Μπενάρες της Ινδίας, οι ινδουιστές ρίχνουν την τέφρα σε τεφροδόχους, τους οποίους εμπιστεύονται στη ροή του ιερού ποταμού Γάγγη.



Τα βιβλία-λείψανα



Οι Γιανομάμοι, που ζουν στο δάσος του Αμαζονίου, έχουν ένα διαφορετικό έθιμο˙ οι συγγενείς του νεκρού αναμειγνύουν την τέφρα στη "μανιόκα", δηλαδή στον πολτό της μπανάνας, και την τρώνε για να κρατήσουν "ενσωματωμένο" το νεκρό στην οικογενειακή τους ζωή. Σας φαίνεται σκανδαλώδες; Σκεφτείτε ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην πολιτισμένη Δύση. Η εταιρεία Timothy Hawley Books, του Λουσβίλ στο Κεντάκι (ΗΠΑ), αναμειγνύει με κυτταρίνη τις τέφρες από το αποτεφρωμένο πτώμα για να δημιουργήσει δερματόδετα βιβλία-λείψανα.



Κρυονικά θαύματα



Άλλες κοινωνίες εναποθέτουν τις ελπίδες τους στις νέες τεχνολογίες. Η Alcor, του Scottsdale στην Αριζόνα (ΗΠΑ), συντηρεί 35 άτομα σε "κρυονική αναστολή", δηλαδή κατεψυγμένους, ενώ ήδη 420 μέτοχοι έχουν κλείσει μια θέση μετά θάνατον. Το 1948 θεωρούσαν νεκρό τον ασθενή η καρδιά του οποίου είχε σταματήσει. Το 1998 θεωρούσαν ότι όταν η καρδιά σταματά αρκεί ένας "απινιδισμός" (αφαίρεση του ινωδογόνου) για να την κάνουν να λειτουργήσει ξανά. Το 2048, υποστηρίζουν στην Alcor, η πρόοδος της ιατρικής θα είναι τέτοια ώστε θα μπορεί να αναστήσει όποιον πεθαίνει σήμερα. Φυσικά, για όλα υπάρχει ένα αντίτιμο˙ με 49 δολάρια συντηρούν μόνο ένα δείγμα του DNA σας και με 150 δολάρια ένα δείγμα βιολογικού ιστού. Δεν προσδιορίζεται όμως πόσο στοιχίζει η συντήρηση ολόκληρου του σώματος σε υγρό άζωτο. Οι ιστάμενοι της Life Extension Foundation, του Ford Lauderdale στη Φλόριντα των ΗΠΑ, διατείνονται πως μπορούν να παρατείνουν το χρόνο της ζωής παρέχοντας αναρίθμητες ποσότητες βιταμινών και αντιοξειδωτικών ουσιών, οι οποίες ανανεώνουν τον οργανισμό και απομακρύνουν το γήρας. Όμως, η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ τονίζει: "Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι αυτή η φαρμακευτική αγωγή βοηθά στην πρόληψη των χρόνιων ασθενειών".



Κατοικίδιος κλώνος



Με δεδομένο την προβληματική σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το θάνατο, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι οι περισσότεροι από μας, για να παρατείνουν την επιβίωσή τους, πρόθυμα θα κλωνοποιούσαν τον εαυτό τους. Σήμερα, ενώ η κλωνοποίηση του ανθρώπου είναι θεωρητικά δυνατή, στην πράξη είναι ανέφικτη. Όμως ακόμα κι αν εφαρμοστεί στο μέλλον, δε θα ήταν ένας τρόπος για να γίνουμε αθάνατοι, αφού ο κλώνος μας θα ήταν ένα διαφορετικό πρόσωπο λόγω της αλλαγής των περιβαλλοντολογικών και ψυχολογικών συνθηκών.



Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν ήδη διάφορες εταιρείες που προτείνουν την κλωνοποίηση των αγαπημένων κατοικίδιων ζώων. Η La Lazaron BioTechnologies στο Λος Άντζελες, η Canine Cryobank στον Άγιο Μάρκο στην Καλιφόρνια, η PerPetuate του Φάρμινγκτον στο Κονέκτικατ και η Genetic Savings and Clone στο Τέξας, ζητούν από τους μελλοντικούς πελάτες τους να αποστείλουν ένα κομματάκι από το δέρμα του αγαπημένου τους κατοικίδιου. Όμως, οι προσπάθειες κλωνοποίησης του DNA που έχει εξαχθεί από τέτοια δείγματα δεν έχουν μέχρι τώρα επιτύχει. Πρόκειται, ωστόσο, για μια πολλά υποσχόμενη νέα αγορά.



Αν η αθανασία παραμένει ένα άπιαστο όνειρο για την ανθρωπότητα, η επιδίωξη μιας πιο παρατεταμένης, υγιούς και ευτυχισμένης ζωής θα έπρεπε να είναι ήδη εφικτή για κάθε άνθρωπο...

Read more: [Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτόν το σύνδεσμο.]