Ανθρώπινος εγκέφαλος: μια (σχεδόν) τέλεια χρονομηχανή

Αν ο χρόνος είναι μόνο ό,τι μετράνε
τα ρολόγια, τότε γιατί μας φαίνεται ατελείωτος όταν πλήττουμε και
αδυσώπητος όταν γερνάμε; Ποιοι νευροψυχολογικοί μηχανισμοί επιτρέπουν
στους περισσότερους ανθρώπους να έχουν μια «ακριβή» αίσθηση του χρόνου
και ειδικότερα σε διάσημους μουσικούς ή χορευτές να βρίσκουν πάντα τον
«σωστό» ρυθμό; Χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες της νευροεπιστήμης,
αρχίζουμε να κατανοούμε τόσο τους μη συνειδητούς ψυχο-βιολογικούς όσο
και τους αδιαφανείς εγκεφαλικούς μηχανισμούς που ρυθμίζουν ή
απορρυθμίζουν το εγκεφαλικό μας χρονόμετρο.




[Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτή την εικόνα.]






Ολοι έχουμε διαπιστώσει ότι η αίσθησή μας του χρόνου εξαρτάται
και επηρεάζεται από την ψυχολογική μας διάθεση ή από τη νοητική μας
κατάσταση. Για παράδειγμα, ενώ ο χρόνος διάρκειας ενός ονείρου είναι
μόλις λίγα λεπτά, έχουμε την εντύπωση ότι διήρκεσε πολλές ώρες. Επίσης,
το αλκοόλ, το όπιο και ο έρωτας μπορούν να μας δημιουργούν μια ανάλογη
ψευδαίσθηση διαστολής ή συστολής του βιωμένου χρόνου.

«Οταν περνάς δύο ώρες συντροφιά με μια όμορφη κοπέλα, νομίζεις
ότι πέρασε μόνο ένα λεπτό. Οταν όμως κάθεσαι ένα λεπτό πάνω σε μια σόμπα
που καίει, νομίζεις ότι πέρασαν δύο ώρες». Με αυτό το διασκεδαστικό
παράδειγμα ο Αλμπερτ Αϊνστάιν θέλησε να αναδείξει την τυπικά ανθρώπινη
σχετικιστική αίσθηση του χρόνου. Αραγε, γιατί όταν πλήττουμε έχουμε την
εντύπωση ότι ο χρόνος δεν περνά, ενώ όταν κάνουμε κάτι ενδιαφέρον ή
διασκεδάζουμε ο χρόνος κυλά χωρίς να το καταλαβαίνουμε;

Η εντύπωσή μας ότι ο ανθρώπινος χρόνος «ρέει», «κυλά» και
«φεύγει» με διαφορετικούς ρυθμούς είναι στην πραγματικότητα μια
«μεταφορά» ή, ενδεχομένως, μια αληθοφανής ψευδαίσθηση. Και το γεγονός
ότι αυτή η μεταφορά μάς φαίνεται τόσο ρεαλιστική οφείλεται στο ότι η
«ρεαλιστικότητά» της διαμορφώνεται και εξαρτάται από ενδογενείς
νευρολογικούς μηχανισμούς, οι οποίοι προφανώς παραμένουν αδιαφανείς στην
καθημερινή μας εμπειρία. Εξάλλου, γενικότερα, τόσο οι λεγόμενες
«μεταφορές» όσο και οι «ψευδαισθήσεις» μας δεν είναι σχεδόν ποτέ
αυθαίρετες, αφού, κατά κανόνα, προκύπτουν από κάποια δομικά
χαρακτηριστικά της λειτουργίας του ανθρώπινου νου.

Εγκεφαλικά χρονόμετρα

Εκτός από τα αφηρημένα μαθηματικά μοντέλα σχετικά με τη φύση του
κοσμικού χρόνου, τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται
επιστημονικές θεωρίες και να πραγματοποιούνται συγκεκριμένα πειράματα
που επιχειρούν να κατανοήσουν τον υποκειμενικό ή νοητικό χρόνο, όπως
αυτός βιώνεται από τους ανθρώπους στην καθημερινή τους ζωή. Μάλιστα, τα
επικρατέστερα σήμερα επιστημονικά μοντέλα σχετικά με την αντίληψη του
χρόνου λαμβάνουν σοβαρά υπ' όψιν τόσο τις καθημερινές εμπειρίες και τις
ανάγκες των προσώπων όσο και την επιρροή των συναισθηματικών τους
καταστάσεων.

Κοινός παρονομαστής αλλά και αφετηρία των σύγχρονων
νευροψυχολογικών μοντέλων του νοητικού χρόνου είναι η παραδοχή ότι
υπάρχει ένας κεντρικός εγκεφαλικός μηχανισμός για τη μέτρηση του χρόνου,
ένα είδος εγκεφαλικής κλεψύδρας που συσσωρεύει και «καταμετρά» στιγμές
του νοητικού χρόνου. Ενας «συσσωρευτής δευτερολέπτων», όπως τον αποκαλεί
αφελώς ο Μαρκ Γουίτμαν (Marc Wittmann), επιφανής νευροεπιστήμονας στην
Ψυχιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, που εδώ και χρόνια
μελετά τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις της αίσθησης του χρόνου.

Η αφέλεια του Γουίτμαν συνίσταται στο ότι παρομοιάζει το
εγκεφαλικό μας χρονόμετρο με ένα «νευρωνικό εκκρεμές» που η κάθε του
αιώρηση αντιστοιχεί στο τικ-τακ ενός μηχανικού ρολογιού. Στην
πραγματικότητα, πρόκειται για ένα ή περισσότερα νευρωνικά κυκλώματα, η
λειτουργία των οποίων συνίσταται στο ότι απλώς καταγράφουν νευρικές
ώσεις, ενώ ο συνολικός αριθμός των καταγεγραμμένων νευρικών ώσεων
αντιστοιχεί στη χρονική διάρκεια στην οποία έλαβε χώρα μια πράξη. Το
ζήτημα βέβαια είναι αν αυτά τα νευρωνικά χρονόμετρα «καταγράφουν»
παθητικά χρονικές στιγμές ή αν, αντίθετα, τις δημιουργούν. Εξάλλου, τα
δευτερόλεπτα, τα λεπτά και οι ώρες είναι μόνο μια αυθαίρετη ανθρώπινη
διαίρεση του χρόνου.

Πάντως, από τις σχετικές έρευνες αυτού του μηχανισμού,
προκύπτουν μερικά εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα. «Σύμφωνα με το
καθιερωμένο γνωστικό μοντέλο, όσο περισσότερη προσοχή δίνουμε στον χρόνο
τόσο αυξάνεται η υποκειμενική αίσθηση της διάρκειάς του», υποστηρίζει ο
Γουίτμαν. Αυτό συμβαίνει επειδή τα «τικ-τακ» του νευρωνικού χρονόμετρου
συσσωρεύονται μονάχα όποτε εστιάζουμε την προσοχή μας στον χρόνο ή όταν
βρισκόμαστε σε κατάσταση επιφυλακής. Πράγματι, όπως διαπίστωσαν
πειραματικά, όποτε εστιάζουμε την προσοχή μας, η συχνότητα των νευρικών
ώσεων αυξάνει, συνεπώς αυξάνει και η συχνότητα των ώσεων που
καταγράφονται από την εγκεφαλική κλεψύδρα.

Ο νους ως χρονομηχανή

Αρχίζουμε λοιπόν να υποψιαζόμαστε το γιατί και κυρίως το πώς η
ψυχολογική μας διάθεση μπορεί να επηρεάζει την υποκειμενική μας αντίληψη
του χρόνου. Αυξάνοντας ή, εναλλακτικά, μειώνοντας τα νευρωνικά σήματα,
θέτουμε σε κίνηση ή αδρανοποιούμε τους χρονοδείκτες του εγκεφαλικού μας
ωρολογιακού μηχανισμού, δηλαδή, σαν να λέμε, θέτουμε σε κίνηση τους
«κόκκους άμμου» στην εγκεφαλική μας κλεψύδρα! Ισως γι' αυτό, όταν
βαριόμαστε ή όταν βιώνουμε κάτι παθητικά, έχουμε την εντύπωση ότι ο
χρόνος δεν περνά: η προσοχή μας παγιδεύεται σε ένα αέναα επεκτεινόμενο
παρόν.

Πού όμως εντοπίζονται αυτά τα εγκεφαλικά χρονόμετρα; Και από
ποια εγκεφαλικά υποστρώματα αναδύεται η ανθρώπινη αίσθηση του χρόνου; Σε
αυτά τα αποφασιστικά ερωτήματα δεν υπάρχουν ακόμη οριστικές απαντήσεις.

Για την ώρα, οι απόψεις των ειδικών διίστανται: ορισμένοι
υποστηρίζουν ότι η εγκεφαλική κλεψύδρα βρίσκεται κάπου μεταξύ της
παρεγκεφαλίδας και των βασικών γαγγλίων. Αλλοι θεωρούν ότι τέτοιες
«κλεψύδρες» είναι διάσπαρτες σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου μας:
εντοπίζονται δηλαδή σε ειδικά νευρωνικά κυκλώματα κατανεμημένα στο
σύνολο του εγκεφάλου.

Στο τέλος του προηγούμενου άρθρου μας (βλ. «Ε» 15-01-11), αφού
παρουσιάσαμε τις ανυπέρβλητες δυσκολίες (φυσικές και λογικές) για την
κατασκευή πραγματικών χρονομηχανών που θα μας επέτρεπαν να ταξιδεύουμε
κατά βούληση μπροστά ή πίσω στον χρόνο, σημειώναμε: «Το περίεργο είναι
ότι ο ανθρώπινος νους, αυτή η πολύπλοκη βιολογική χρονομηχανή,
παραβιάζει καταφανώς και συστηματικά κάθε χρονικό περιορισμό». Αυτό που
υποδηλώνει η παραπάνω αφοριστική πρόταση είναι ότι μόνο ο ανθρώπινος
νους φαίνεται πως μπορεί να υπερβαίνει το φράγμα του χρόνου,
επιτρέποντάς μας να πραγματοποιούμε απαγορευμένα ταξίδια: Οχι μόνο μας
επιτρέπει να ανασυγκροτούμε το πιο μακρινό μας παρελθόν, αλλά μας
παρέχει και τη δυνατότητα να σχεδιάζουμε το απώτερο μέλλον μας.


Ο χρόνος στο βιβλιοπωλείο


Για όσους αναγνώστες επιθυμούν να συνεχίσουν την πλοήγησή τους στον
«ωκεανό» του χρόνου, προτείνουμε μερικά αξιόλογα επιστημονικά βιβλία.

**Clifford Α. Pickover, Χρόνος: οδηγός για ταξιδιώτες (μετ. Παναγιώτης Παπαχρήστου, εκδ. Κέδρος).

Εξαιρετικά ενδιαφέρον και καλογραμμένο βιβλίο. Συσχετίζοντας
παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή με αφηρημένες έννοιες της
Φυσικής, ο συγγραφέας διερευνά τις πιο πρόσφατες επιστημονικές θεωρίες
σχετικά με τον χρόνο και τη δυνατότητα να ταξιδέψουμε σε αυτόν.

**Igor Novikov, Το ποτάμι του χρόνου (μετ. Θεοφάνης Γραμμένος, εκδ. Τραυλός).

Απολαυστικό επιστημονικό βιβλίο, γραμμένο από έναν λαμπρό
φυσικό. Στις σελίδες του περιγράφονται με τον πιο διαυγή και γοητευτικό
τρόπο μερικές από τις πιο σκοτεινές επιστημονικές θεωρίες σχετικά με τη
φύση του χρόνου.

**Γιάννης Μπαδογιαννάκις, Χρόνος. Οδοιπορικό χωρίς τέλος (εκδ. Καστανιώτη).

Αν επιθυμεί κανείς να γνωρίσει την εξέλιξη των ανθρώπινων ιδεών
για τον χρόνο (μυθικών, φιλοσοφικών, μεταφυσικών και επιστημονικών),
τότε το παρόν βιβλίο αποτελεί έναν ασφαλή και πολύτιμο οδηγό. Εργο
σημαντικό, που σέβεται το δύσκολο αντικείμενό του.

**R. Coveney και R. Highfield, Το βέλος του χρόνου (μετ. Τάσος Κυπριανίδης, εκδ. Κάτοπτρο).

Εξαιρετικό δείγμα επιστημονικής εκλαΐκευσης μερικών από τις πιο
δύσκολες νέες επιστημονικές ιδέες σχετικά με τη δημιουργική δράση του
χρόνου στη φύση. Υποχρεωτικό ανάγνωσμα για όποιον επιθυμεί να κατανοήσει
τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στη φυσική των πολύπλοκων συστημάτων.

**Paul Davies, Περί χρόνου. Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Αϊνστάιν (μετ. Θάνος Χριστακόπουλος, εκδ. Πουκαμισάς).

Ο Ρ. Davies δεν χρειάζεται συστάσεις: είναι ένας λαμπρός
θεωρητικός φυσικός και ένας εξαιρετικά επιτυχημένος συγγραφέας
επιστημονικών βιβλίων. Σε αυτό το πρόσφατο βιβλίο του διερευνά
εξαντλητικά το γιατί η έννοια του χρόνου στη Φυσική παραμένει εν πολλοίς
αδιερεύνητη.

**Palle Yourgrau, Ενας κόσμος δίχως χρόνο. Η ξεχασμένη
κληρονομιά των Γκέντελ και Αϊνστάιν. (μετ. Ελενα Πισσία, εκδ. Τραυλός).


Πολύ σημαντικό βιβλίο, που ανανέωσε το ενδιαφέρον για τις
πρωτότυπες φιλοσοφικές και επιστημονικές ιδέες του μεγάλου ανατροπέα της
μαθηματικής λογικής, Κουρτ Γκέντελ, για τον χρόνο και τα ταξίδια σε
αυτόν